Stations- en spoorvernieuwingen

Programma Hoogfrequent Spoorvervoer

PHS is een van de grootste vernieuwingen op het spoor in de komende jaren. Het Programma Hoogfrequent Spoorvervoer (PHS) heeft tot doel op de drukste trajecten in het land te komen tot hoogfrequent spoorvervoer en een toekomstbestendige goederenroutering met zo intensief mogelijk gebruik van de Betuweroute. Er gaan zes intercity’s en zes sprinters per uur rijden in de drukste delen van het land en er komt extra ruimte voor goederenvervoer op het spoor, naast maatregelen om het gebruik van de Betuweroute nog extra te stimuleren. Door slimme technische oplossingen en door het spoor optimaal te benutten door gerichte investeringen kunnen naar verwachting uiteindelijk per dag 700 extra treinen rijden, met respect voor de omgeving en oog voor de stedelijke en landelijke inpassing.

In 2028 moet er op de drukste trajecten van het hoofdrailnet ruimte zijn voor zes intercity’s en zes sprinters per uur per richting. ProRail werkt de plannen in opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat uit en is regisseur van de realisatie, in samenwerking met NS en de goederenvervoerders.

Ondanks dat niet geheel duidelijk is wat het langetermijneffect van COVID-19 betekent voor de prognoses op het spoor, hanteert het programma de vigerende uitgangspunten en wordt er conform planning doorgewerkt. 2020-2021 wordt een overgangsperiode waarin diverse projecten de realisatiefase in gaan. Hiermee verschuift het zwaartepunt van de planstudie- naar de realisatiefase. Dat betekent dat de zichtbaarheid én merkbaarheid van PHS voor de buitenwereld gaat toenemen.

Enkele resultaten:

• Van 26 maart tot en met 6 mei 2020 is het ontwerptracébesluit en de milieueffectrapportage voor PHS Amsterdam Centraal ter inzage gelegd. Het tracébesluit is in januari 2021 door de staatssecretaris van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat vastgesteld. Hiermee is het besluit voor de aanpassingen aan het spoor, de vrije kruising bij de Dijkgracht en de aanpassingen aan station Amsterdam Centraal genomen. 

• De aanpassingen en maatregelen voor het traject tussen Meteren en Boxtel zijn uitgewerkt in een Tracébesluit. Deze is vastgesteld en ter inzage gelegd.

• In Amsterdam zijn extra opstelemplacementen nodig om de treinen te kunnen parkeren als ze niet in gebruik zijn. In juni 2020 is het contract voor de onderbouw voor de aanleg van extra opstelsporen in het Westelijk Havengebied van Amsterdam gegund. Er komt extra ruimte voor 110 reizigerswagons (bakeenheden).

• Met de heugelijke mijlpaal van de oplevering op 31 maart 2020 is het project Driebergen-Zeist inclusief het keerspoor definitief afgerond. Helaas is een feestelijke opening tot twee keer toe geannuleerd vanwege COVID-19.

• Het groeiende aantal treinen vraagt ook meer opstelruimte om ze met klein onderhoud en reiniging klaar te maken voor de volgende dag. In oktober 2020 is de twee jaar durende herinrichting van de service- en opstelcapaciteit van het opstelterrein in Lelystad afgerond. Het terrein biedt nu plaats aan 148 reizigerswagons (bakeenheden).

• In september 2020 heeft het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat in gezamenlijkheid met betrokken partijen (MRA (waaronder gemeente Amsterdam en Weesp), NS, ProRail en goederenvervoerders) een besluit genomen over een treindienstmodel OV SAAL dat maakbaar is en aansluit bij de ambitie.

Projecten stations- en spoorvernieuwingen

Naast het Programma Hoogfrequent Spoorvervoer hebben wij ons in 2020 beziggehouden met nog meer projecten. Om betrouwbaar meer treinen te blijven rijden, zijn in het kader van onderhoud op veel plaatsen de rails, de dwarsliggers en de ballast vernieuwd. Deze zogeheten bovenbouwvernieuwingen zijn op veel plaatsen in Nederland uitgevoerd, onder andere in de Willemsspoortunnel, bij Dordrecht, bij IJsselmonde en Amsterdam. In het onderhoudsgebied Wadden is het eerste project op basis van de filosofie TWAS (Toekomstgericht Werken Aan het Spoor) uitgevoerd. De aannemer kon daarbij zelf de periode bepalen waarin het werk wordt uitgevoerd. Deze keuzevrijheid is belangrijk om de inzet van aannemerspersoneel beter te spreiden waardoor er meer capaciteit in de markt beschikbaar komt. Ook bij emplacementen is veel vernieuwing van wissels en sporen uitgevoerd. Onder andere op Den Haag Binckhorst en op het emplacement Zutphen zijn vernieuwingen opgeleverd.

In 2020 was corona het belangrijkste issue. Ook het aantal reizigers in de trein verminderde sterk. De realisatie van de projecten aan de spoorinfrastructuur is echter op koers gebleven. In een aantal gevallen zijn er onderhoudsprojecten naar voren gehaald, omdat er ruimte was om zonder hinder voor reizigers aan het spoor te werken. In een van de twee buizen van de Schipholtunnel zijn over zeven kilometer rails en bevestigingsmiddelen vernieuwd.

Binnen het Programma Noord-Nederland van de noordelijke provincies zijn drie grote projecten afgerond waardoor extra treinen mogelijk zijn. Voor het project Extra Sneltrein Groningen Leeuwarden zijn in 2020 meerdere grote meerdaagse buitendienststellingen geweest. Om de sneltrein in de dienstregeling mogelijk te maken, moesten alle perrons op de lijn worden verlengd, zijn sommige overwegen vervangen door onderdoorgangen, is snelheidsverhoging mogelijk gemaakt op delen van de route en zijn stukken spoor verdubbeld. In november is de laatste grote stap in Leeuwarden uitgevoerd waardoor de trein in december is gaan rijden. Tussen Sneek en Mantgum zijn de werkzaamheden afgerond waardoor er in de spits een extra trein rijdt tussen Leeuwarden en Sneek. Tussen Groningen en Winschoten zijn de projecten opgeleverd en is de sneltrein gaan rijden waardoor de verbinding naar Groningen negen minuten sneller is.

In de gemeente Hilversum wordt de HOV-buslijn verbeterd. In het project wordt de aanleg van een hoogwaardige openbaarvervoer-verbinding tussen Huizen en Hilversum gerealiseerd. In dit tracé zijn kruisingen met het spoor onderlangs (voor auto en fiets), bovenlangs en gelijkvloers (HOV-baan) nodig die ProRail bouwt. Een belangrijk onderdeel van het project omvat het verbeteren van het leefklimaat en de verkeersveiligheid. Daarom gaat er veel aandacht uit naar een groene en natuurlijke inpassing van het spoor in de omgeving. Het project won een duurzaamheidsparel prijs van het samenwerkingsverband Duurzaam GWW. Het project heeft onder andere de eerste dubbellaags onderdoorgang voor fiets-, voetganger- en autoverkeer opgeleverd.

In november zijn op de brug van de HSL over het Hollandsch Diep windschermen geplaatst. Door deze windschermen en na de upgrade van het windwaarschuwingssysteem kan de HSL harder blijven rijden bij hogere windsnelheden. Metropoolregio Rotterdam Den Haag (MRDH) heeft de Hoekse Lijn omgebouwd naar gebruik als metrolijn. ProRail heeft de aansluiting op het spoornet aangelegd. De lijn is overgedragen aan de RET en in gebruik genomen.

In meerdere projecten wordt samengewerkt met Rijkswaterstaat (RWS). Onder andere de verlenging van de A15 (ViA15) en de verbreding van de A4 vragen aanpassingen aan het spoorsysteem. Met RWS worden de slimste samenwerkingsverbanden opgezet om de uitvoering zo efficiënt en effectief mogelijk te laten plaatsvinden.

Op grote schaal is gewerkt aan het veiliger maken en opheffen van overwegen in Nederland. Met de oplevering in Elst van de onderdoorgang Rijksweg Noord en de brug bij de 1e Weteringsewal zijn bijvoorbeeld de laatste gelijkvloerse overwegen op het zeer drukke traject Arnhem-Nijmegen verwijderd. Hierdoor kan de groei van het aantal treinen op deze drukke route veilig plaatsvinden. Wanneer nieuwe verbindingen over het spoor nodig zijn, worden deze direct ongelijkvloers aangelegd. Een voorbeeld is de nieuwe spooronderdoorgang aan de Amstelstroomlaan in Amsterdam. Op het terrein van de voormalige Bijlmerbajes zijn in 2020 de drie tunneldelen gebouwd met behulp van twee betonpompen en ruim 250 betonwagens. De tunneldelen van de onderdoorgang zijn tijdens een 16-daagse buitendienststelling op hun plek gereden onder de trein- en metrosporen.

Een belangrijke doelstelling voor ProRail is het opheffen van alle niet actief beveiligde overwegen (NABO) in Nederland. Dit doen we door bijvoorbeeld alternatieve ontsluitingswegen aan te leggen naar veilige locaties of soms door ze te beveiligen met lampen en bellen. Alhoewel er in afgelopen jaren al veel overwegen gesloten zijn, is er nog een grote opgave te gaan. Na een aanrijding tussen een trein en een landbouwvoertuig is er een overeenkomst gesloten met de rechthebbende van de overweg, is in een zeer korte tijd een alternatieve ontsluiting gebouwd en zijn weer twee NABO’s gesloten.

In Zandvoort zijn alle uitbreidingen aan het station, de energievoorziening en de overwegen afgerond en was het spoor klaar voor de start van de Formule 1. Helaas kon door corona de Grand Prix zelf niet doorgaan. De infrastructuur is klaar voor het strandseizoen en de F1 2021.

In Zwolle wordt hard doorgebouwd aan de volgende stappen van de uitbreidingen van het spoorknooppunt. Na de opleveringen van het nieuwe perron, de perrontunnel en de busbrug in de afgelopen jaren is dit jaar het nieuwe opstelterrein RGS opgeleverd waarbij een speciale bodembescherming voor het drinkwaterwingebied is aangebracht. Ook zijn de metalen bruggen over de Wetering aan de spoorlijn naar het noorden vervangen door veel stillere betonnen dekken die klaar zijn voor de vier sporen die de komende jaren worden gebouwd.

Ook in Groningen wordt hard gewerkt aan de uitbreidingen van het station en de sporen. In juni werd een heel nieuw opstelterrein de Vork opgeleverd in de splitsing tussen de spoorlijn naar Zwolle en de spoorlijn naar Veendam en Winschoten. Hierdoor kan het opstelterrein bij het hoofdstation verdwijnen en kan het nieuwe station worden gebouwd. Ook een extra perron op Groningen Europapark en een extra spoor tussen Groningen Europapark en Groningen is in juni in gebruik genomen.

Bovendien zijn op diverse projecten werkzaamheden uitgevoerd om de leefbaarheid voor de omwonenden te verbeteren. Op de Betuweroute zijn trillingbeperkende maatregelen afgerond en bij onder andere Den Haag Laan van NOI zijn geluidschermen geplaatst langs de spoorbaan.

Corona

Het afgelopen jaar stond in het teken van corona. Specifiek voor stations hebben we ons gericht op passende maatregelen en de borging van de veiligheid tijdens werkzaamheden. De maatregelen varieerden van het opstellen en volgen van draaiboeken, continuïteitsplanningen en directe maatregelen op stations. Denk aan een toolbox voor corona-signing op stations, omroepberichten, onderzoek en monitoring van de drukte en hulp aan reizigers met de zogenaamde ‘helpende handjes’. De omstandigheden wijzigden voortdurend, en samen met NS Stations hebben wij ons steeds aangepast, ook tijdens de tweede golf. Het effect van de maatregelen en monitoring van drukte/afstand is voldoende geweest. De samenwerking binnen de spoorsector is zeer positief geweest.

Prestaties weer beter

De prestaties op de stations zijn in 2020 verder verbeterd. Reizigers vinden stations schoner en de sfeer en de doorstroom zijn beter. Reizigers waardeerden de stations gemiddeld over 2020 met een 7,3. 

Trend algemeen oordeel over stations (2016-2020, kwartaalmetingen)

Toekomstbeeld OV-knopen

Samen met de spoorsector en alle betrokken stakeholders hebben we binnen het Kernteam Knopen en Keten (TBOV: Toekomstbeeld OV 2040) onder leiding van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat ons toekomstbeeld voor alle OV-knopen in Nederland vormgegeven. Tien verdiepende casestudies leverden input op voor een ontwikkelagenda en een actie-agenda voor 2021.

Veel aandacht voor sociale veiligheid

Sociale veiligheid is onderdeel van alle beheerwerkzaamheden, stationsprojecten en -programma’s. Schoonmaak, toezicht en sociale veiligheid op de stations, bijvoorbeeld met behulp van ledverlichting, zijn onderwerpen waar wij elke dag opnieuw veel energie in steken. Ook hebben we het afgelopen jaar het convenant sociale veiligheid in het openbaar vervoer getekend. Binnen die samenwerking worden bijvoorbeeld analyses van sociale veiligheidsincidenten uitgevoerd, gezamenlijk door ProRail, NS, vervoerders en politie. Sociale veiligheid is ook direct verbonden met security- en antiterrorisme-maatregelen. Het programma AT-maatregelen (anti-terrorismemaatregelen op stations) is in 2020 van start gegaan en loopt conform planning. Het programma betreft onder meer aanpassingen aan stationsmeubilair en de verbetering van cameratoezicht en inrijdbeveiliging.

Verbeteringen in transferveiligheid

Naast ons onderzoek naar transferveiligheid lopen diverse verbeteracties. Ongevallen vinden vooral plaats met ouderen, onder reizigers die met grote objecten reizen en op (rol)trappen. In pilots zijn diverse varianten van extra bewegwijzering uitgeprobeerd om deze doelgroepen te stimuleren om de lift te gebruiken in plaats van de roltrap/trap. Met zogeheten ‘eye tracking’-onderzoek konden maatregelen gericht worden ingezet. De pilot heeft niet geleid tot minder transferongevallen. Wel is het belang van bewegwijzering en de zichtbaarheid van liften nog eens onderstreept, en daar zullen we ons beleid verder op aanscherpen.

Ook hebben we onderzoeken en analyses gedaan naar loopstromen en druktemetingen, ondersteund door een dashboard. Op basis hiervan is ProRail samen met gemeentes, vervoerders en NS Stations aan de slag om de transferveiligheid continu te verbeteren. Zo is in het kader van suïcidepreventie en transferveiligheid een innovatietraject voor een alternatieve perronrandbeveiliging gestart, samen met RVO (Rijksdienst voor Ondernemend Nederland).

Nieuw beleid voor suïcidepreventie

Ten behoeve van suïcidepreventie is nieuw beleid in ontwikkeling en zijn vorig jaar op twintig stations pilots voor fysieke maatregelen uitgevoerd. Daarbij wordt, wisselend per station, gebruik gemaakt van camera’s, hekwerken, antiloopmatten, perronvoorzieningen en blauwe verlichting om de meest effectieve preventiemaatregelen te identificeren en onderdeel te maken van ons beleid.

Tal van stationsverbeteringen

Ook ten tijde van corona hebben we hard gewerkt aan verbetering van de stations. Dat doen we samen met alle stakeholders, zoals NS Stations, vervoerders, gemeentes en provincies. Ook betrekken we de gemeenschap, de lokale bewoners en gebruiker steeds vaker. Ons doel is de stations nu en in de toekomst knooppunten te laten zijn van duurzame mobiliteit en leefbaarheid, waarbij comfort, transfer, veiligheid en toegankelijkheid van de reiziger centraal staan. Hieronder volgt een overzicht van concrete verbeteringen in 2020:

• Het vernieuwde Waddinxveen Noord is feestelijk geopend op 18 januari.

• Driebergen Zeist heeft een vernieuwd stationsgebied dat op 2 maart is opengesteld en op 30 maart is opgeleverd. De feestelijke opening is op een alternatieve manier vormgegeven.

• De Cuyperstrap, een directe trap tussen station Amsterdam Centraal en de metro, is op 6 juli geopend.

• De vernieuwing van Rotterdam Alexander, een project samen met NS en RET, is afgerond en op 10 juli geopend.

• Het stationsgebied Zaandam, een project samen met NS, is afgerond. Het station is op 24 september geopend.

• Een greep uit de resultaten van ons programma Perronvernieuwingen, inclusief outillage: Zoetermeer, Zoetermeer Oost, Ravenstein, Lage Zwaluwe, Eijsden, Chevremont, Eygelshoven, Oss, Mook-Molenhoek, Maarn en Middelburg.

• Op station Den Haag Hollands Spoor is de nieuwe Laakhavenentree geopend op 28 september.

• Station Arnhem Velperpoort is integraal vernieuwd en voorzien van liften.

• XL-schermen zijn geplaatst op Den Haag Centraal en Rotterdam Centraal.

• Sinds eind oktober rijdt de Eurostar naar Londen, met douanecontrole in Nederland. Op station Rotterdam Centraal en Amsterdam Centraal zijn veiligheidsvoorzieningen op de perrons ter afscheiding van de gecontroleerde reizigers gerealiseerd, waardoor de reistijd flink korter wordt.

• Diverse fietsenstallingen zijn gereed: Zwolle, Den Haag Centraal, Rotterdam Provenierszijde en Tilburg noordzijde.

• Programma zonnepanelen: We hebben in 2020 een studiefase voor zonnepanelen op ruim 30 stations doorlopen en ervaring opgedaan met o.a. de plaatsing van panelen op de perronkappen op station Zwolle.

• Programma perronkappen: Een groot programma voor de renovatie van perronkappen is van start gegaan. Karakteristieke, vaak monumentale perronkappen worden zorgvuldig gerestaureerd en geschikt gemaakt voor de komende 100 jaar. In 2020 werkten we aan de kappen in Groningen, Leeuwarden, Harlingen en Alkmaar.

• Programma toegankelijkheid: Diverse stations zijn voorzien van hellingbanen of liften. Daarnaast zijn op vijftien stations de perrons op hoogte gebracht voor een gelijkvloerse instap. In 2020 hebben we hierdoor 26 stations toegankelijk gemaakt waardoor het totaal aantal toegankelijke stations op 301 komt.

Duurzamere stations

We besteden ook specifiek aandacht aan de verduurzaming van stations. Hieronder volgen voorbeelden van gerealiseerde projecten:

• De invoering van het ledverlichtingsprogramma verloopt voortvarend. Eind 2020 is op zo’n 70%, ruim 200 locaties, van de stations de tl-verlichting vervangen door ledverlichting.

• Alle (overbodige) vertrekstaatframes zijn verwijderd. Dit levert een besparing op in het energieverbruik van ProRail op stations.

• Het afgelopen jaar zijn zonnepanelen op perronkappen van station Driebergen-Zeist geplaatst.

• Tegels, ooit bedoeld voor Arnhem Centraal uit de RailPro-stock, worden nu toegepast op station Alkmaar-Noord.

• De pilot met gerecyclede perrontegels is afgerond. De circulaire bestrating op de stations Bunde, Maarn en Etten-Leur heeft bijgedragen aan een CO₂ besparing. Daarnaast zijn de oude perronplaten van station Maarn hergebruikt in de circulaire proeftuin het Hof van Cartesius. De systematiek met dalende MKI-plafonds (MKI: Milieu Kosten Indicator) heeft voor het raamcontract perronaanpassingen goede resultaten opgeleverd in de aanbesteding. Dit biedt nu al perspectief voor een bredere toepassing in programma’s met een langere looptijd.

• Alle 390 rookzuilen, 120 afvalputjes en bijbehorende borden zijn in 2020 verwijderd en opgeslagen bij RailPro. Op de Dutch Design Week is een prototype gepresenteerd van een elektrische laadpaal voor fietsen, gemaakt van een oude rookzuil. Er wordt gewerkt aan een oplossing voor het hergebruik van deze materialen.

• ProRail, NS Stations en Bureau Spoorbouwmeester hebben op de online Dutch Design Week een virtuele expert- en debatsessie georganiseerd over circulair ontwerpen. We hebben het Platform Het Circulaire Station gelanceerd met de circulaire visie, ambitie en projecten overzichtelijk op één plek. Ook zijn vier innovatieve ontwerpen van Het Circulaire Station gepresenteerd.

• Op de stations Den Haag Centraal en Driebergen-Zeist zijn afvalbakken geplaatst waar reizigers hun papierafval van het restafval kunnen scheiden. In totaal zijn er nu achttien grote stations waar afval in de transfer wordt gescheiden.

• Op station Heerlen zijn infiltratiekratten toegepast om water te bufferen en gelijkmatig in de bodem te laten zakken.

• Aan de noordzijde van station Tilburg is een nieuwe, duurzame fietsenstalling geplaatst. De stalling is gasloos gebouwd. Er is gekozen voor natuurlijke ventilatie en het energieverbruik wordt gemonitord middels een gebouwbeheersysteem. Het station heeft o.a. een groen dak en de hemelwaterafvoer filtreert in de bodem.

Lopende onderzoeken en ontwikkelingen

• De energiedashboards worden verbeterd waardoor we een scherper beeld krijgen van het verbruik van de stations.

• De energiemeters op station Zwolle geven ons veel inzicht in het verbruik van onze assets. Zo blijkt dat er zo’n 25% energie valt te besparen bij liften en roltrappen. Met de lift- en roltrapleveranciers zijn we in gesprek over vervolgstappen.

• In het ontwerpvoorschrift (OVS) roltrappen zijn eisen opgenomen over de energie-efficiëntie van de installatie.

• In 2020 is er een ontwerp gemaakt om de tl-verlichting in de ca 15.000 bestaande bewegwijzeringsborden te vervangen door ledverlichting. In 2021 wordt een prototype gemaakt.

• Het programma zonnepanelen laat de aanbestedingsdossiers opstellen voor de geschikte locaties van tranche 1. Voor tranche 2 zijn 36 locaties op potentie geanalyseerd. In 2021 wordt dit verder onderzocht.

• Daarnaast worden bij diverse renovatie- en nieuwbouwprojecten de mogelijkheden voor het opwekken van energie onderzocht. Zo zijn businesscases goedgekeurd om zonnepanelen toe te voegen aan de nieuw te bouwen fietsenstalling in Eindhoven en de nieuwe traverse in Uitgeest. En er worden energieopwekkende oplossingen voor de Hoge Kap in Zwolle meegenomen in het project ISOZ.

• De proef bij het Railcenter met de zonnecellen op de onbewaakte fietsenstalling (Zonnetulp) is positief verlopen. Voor 2021 wordt een uitgebreidere vervolgtest op station Schagen voorbereid.

• Straatkasten duurzamer maken zoals isolatie, koeling en verwarming. In de aanbesteding is het ingenieursbureau gevraagd om een aantal ideeën uit te werken tot concrete producten die we zouden kunnen toepassen in deze tranche.

• We hebben in 2020 onderzoek laten doen naar de klimaatadaptatie op stations. Er is een aantal stations onderzocht op mogelijke risico’s rond wateroverlast, hitte en droogte, en welke maatregelen we zouden kunnen inzetten.

• In het nieuwe contract van het programma stationsoutillage zijn eisen opgenomen om de milieu-impact van perronmeubilair te verlagen.

• Bij telecom Lage Zwaluwe lijkt het kansrijk om een gebouwtje, in plaats van te slopen, aan te passen tot faunavoorziening.

• De Handreiking duurzaamheid in fietsenstallingen is gereed.