Duurzaam spoor

Strategie

Duurzame mobiliteit levert een belangrijke bijdrage aan het behalen van de nationale en internationale klimaatdoelen. Het spoor is een van de meest duurzame vormen van vervoer. Samen met onze partners werken we hard aan een groter aandeel van het spoor in de totale mobiliteit. Door meer mensen in staat te stellen voor de trein te kiezen, levert ProRail een bijdrage aan een duurzamere samenleving. Daarbij is het belangrijk dat we als organisatie ook zelf duurzaam blijven werken. Daarom hebben we duurzaamheid expliciet opgenomen in onze strategische ambitie 'Verbindt. Verbetert. Verduurzaamt'. ProRails ambitie ‘Verduurzaamt’ richt zich op de volgende vier onderwerpen:

1. Mobiliteit: Met meer (inter)nationale treinen in plaats van de (vracht)auto en het vliegtuig leveren we een bijdrage aan de klimaatdoelen van Parijs.
    Door middel van een goede infrastructuur, een aantrekkelijke dienstregeling en internationale samenwerkingen maken we duurzame mobiliteit per spoor mogelijk.

2. Energie: Een duurzaam spoor wekt zijn eigen stroom op, op daken of op onze gronden. In 2030 voorziet deze zelf opgewekte energie volledig in onze energiebehoefte. Ook door minder energie te verbruiken, dragen we bij aan onze ambitie om energieneutraal te worden. Daarnaast werken we aan vermindering van het verbruik van aardgas en diesel.

3. Materialen: Een circulair spoor behoudt schaarse grondstoffen voor toekomstig gebruik, en benut kansen voor hergebruik en vervanging van vervuilende of schaarse materialen.

4. Natuur: Onze grond als verbindende schakel voor natuurgebieden en als broedplaats en veilige plek voor nieuwe natuur. Dat willen we bereiken door natuur een integraal onderdeel van beheer en onderhoud te maken en aandacht aan natuur te geven binnen onze projecten.

Onze ambities en doelstellingen zijn in lijn met de nationale klimaatdoelstellingen en de ambities van de OV-sector. Om richting te bepalen en de voortgang te kunnen volgen, werkt ProRail met de Routekaart Verduurzaamt. De Routekaart bestaat uit een toekomstbeeld 2040, een kansenkaart met voorstellen voor verbeteringen, en ‘deals’ voor het komend jaar waarin we met elkaar afspreken welke concrete verbeteringen we gaan uitvoeren. De Routekaart hebben we uitgewerkt voor elk van bovenstaande vier onderwerpen.

Daarnaast heeft ProRail in 2020 het overkoepelende kader ‘Maatschappelijk Verantwoord Inkopen’ (MVI) opgesteld. Dit kader geeft in alle fasen van het aanbestedingsproces handvatten tot verduurzaming op elk van de vier onderwerpen. Zo kunnen we duurzaamheid beter borgen als essentieel onderdeel van al onze aanbestedingen.

De bedrijfseenheden sturen de uitvoering van ons duurzaamheidsbeleid aan, ondersteund door een centrale afdeling. De wijze waarop we dat doen, is vastgelegd in een vernieuwd sturingsmodel voor ‘Verduurzaamt’.

Naast de interne organisatie is ook samenwerking met onze stakeholders belangrijk. We zoeken aansluiting bij elkaars doelen en ambities en ontwikkelen een gezamenlijke aanpak. Enkele afspraken waarbinnen we met externe partijen samenwerken en die leidend zijn voor onze doelstellingen:

• Strategie naar Klimaatneutrale en Circulaire Rijksinfrastructuurprojecten (KCI);

• Deltaplan Biodiversiteitsherstel;

• CO₂-neutraal spoor, visie van de Nederlandse spoorsector voor 2050.
   

Mobiliteit

Rondom de klimaatconferentie in Madrid eind 2019 deelde de Europese Unie haar voornemen om te komen tot een Green Deal. Een ambitieus pakket aan maatregelen om van Europa in 2050 het eerste klimaatneutrale continent te maken.

In 2020 heeft ProRail ervoor gepleit om het spoor, als de meest duurzame vorm van gemotoriseerd vervoer, een centrale plek te geven in die Europese Green Deal. Op basis van onafhankelijk onderzoek toonden we de potentie van Europees spoor voor het reduceren van CO₂ aan. In de zomer werd, op basis van een voorstel van het Nederlandse ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, een coalitie van landen gevormd die zich in willen zetten om de internationale trein in Europa te stimuleren. September 2020 werd een platform opgericht die een Europese agenda gaat opstellen voor internationaal reizigersvervoer als onderdeel van de Green Deal. In 2021, het Europese jaar van het spoor, wordt vanuit dit platform een rapport met agenda opgeleverd aan de betrokken ministers.

De Eurostar van Amsterdam naar Londen rijdt vanaf eind oktober 2020 rechtstreeks, dus zonder tussenstop in Brussel voor paspoortcontrole, naar de Britse hoofdstad. De reistijd Amsterdam-Londen is daarmee teruggebracht naar circa vier uur.

In 2020 hebben we op internationaal vlak ook de acties in het kader van de actie-agenda AirRail (actie-agenda trein en luchtvaart) voortgezet samen met NS, Schiphol, KLM en het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. In deze actie-agenda werken we samen om het gebruik van de internationale trein te stimuleren op de bestemmingen Londen, Parijs, Brussel, Düsseldorf, Frankfurt en Berlijn. Ook voor de langere termijn is, in het kader van het OV Toekomstbeeld 2040, in 2020 onderzocht wat er mogelijk en wenselijk is op het gebied van internationale reizigerstreinen.

Op nationaal vlak is in 2020 onderzocht in hoeverre op de Nederlandse spoorinfrastructuur ruimte is voor meer reizigers en nationale reizigerstreinen. De resultaten voor de eerste drie corridors worden begin 2021 verwacht. Sinds het uitbreken van de coronacrisis worden daarin de effecten van corona op mobiliteit in het algemeen en mobiliteit over het spoor in het bijzonder meegenomen.

Wat betreft de mobiliteit van de ProRailers zelf is het internationale reisbeleid in 2020 aangescherpt zodat ProRailers nog meer gestimuleerd worden voor internationale zakelijke reizen de trein te pakken. Tot een reisafstand van 750 km en reistijd van acht uur maken we dienstreizen voortaan per trein (dit was 500 km en zes uur reizen).

Eind 2020 heeft ProRail voor het eerst doelstellingen op het gebied van mobiliteit in relatie tot duurzaamheid opgesteld. In samenhang met de visie van de Routekaart zijn doelstellingen op het gebied van nationale reizigers, internationale reizigers en goederen geformuleerd. Met deze doelstellingen kan ProRail vanaf medio 2021 explicieter monitoren en sturen op een groter aandeel van de trein in de totale mobiliteit.

Energie

De afname van ons energieverbruik heeft zich in 2020 voortgezet. In april 2021 kunnen we de definitieve balans opmaken. De prognose is dat we in 2020 ongeveer 3% minder energie hebben verbruikt dan het jaar ervoor. Dat bereiken we vooral door constante aandacht voor besparingsmaatregelen, zoals de verdere uitrol van ledverlichting en verbetering van de installaties in tunnels waardoor bijvoorbeeld ventilatoren niet meer ten onrechte aanslaan. Inmiddels zijn we bezig om de energiebesparingsmogelijkheden voor de komende jaren te inventariseren.

Daarnaast spant ProRail zich in om het energieverbruik in de hele spoorketen te verminderen en verduurzamen. Als mede-opdrachtgever participeerde ProRail actief in een test met een waterstoftrein in Groningen, waarbij tussen Groningen en Leeuwarden meerdere keren een waterstoftrein in de sprinter- en sneltreindienst reed. De proef was succesvol.

De ontwikkeling van zelf opgewekte energie is ook in 2020 voortgezet. Op station Driebergen-Zeist is in maart een nieuwe zonnestroominstallatie in gebruik genomen, goed voor een jaarlijkse opbrengst van 96 MWh. We hebben in 2020 in totaal ongeveer 1.414 MWh opgewekt, waarmee we iets achterliggen op onze ambitie. Inmiddels is er een programma gestart waarmee we onze ambitie om in 2030 het equivalent van ons verbruik op te wekken verder gaan invullen.

Naast onze daken bieden geluidschermen een enorme kans om met zonnepanelen energie op te wekken langs het spoor. Om de mogelijkheden te onderzoeken, is gestart met het innovatieproject NEWRAIL (Noise Energy Wall Rail America in Limburg). In NEWRAIL werken we samen met gemeente Horst aan de Maas, TNO, Energiecoöperatie Reindonk Energie en de Haagse Hogeschool. De uitvoering wordt gesubsidieerd door RVO, de Rijksdienst van Ondernemend Nederland.

Met ons programma energieopwekking en innovaties als NEWRAIL wil ProRail aansluiten bij de Regionale Energiestrategie (RES) die door de dertig energieregio’s in Nederland wordt opgesteld. In een Regionale Energiestrategie beschrijft elke energieregio zijn eigen keuzes en plannen rond de energietransitie.

De overgang naar groen gas is in 2020 afgerond. ProRail verbruikt nu 100% groen gas. Tegelijkertijd nemen we actie om ons gasverbruik te verminderen. Waar wisselverwarmingsinstallaties worden vervangen, gaan we in de regel over op elektrische verwarming, tenzij er ter plaatse een te grote investering nodig is. In de regio Randstad Noord is door deze overgang het aantal gasaansluitingen gehalveerd ten opzichte van 2016. De grootste verbetering blijft overigens het opheffen van wissels en wisselverwarmingen; we besteden daar steeds meer aandacht aan.

We hebben een subsidieaanvraag ingediend voor een emissievrije bouwplaats in het project HOV in ’t Gooi. Het streven naar een emissieloze bouwplaats levert een belangrijke bijdrage aan de ambities van het project. Emissieloos betekent voor het project een bouwplaats met zoveel mogelijk elektrisch materieel, waardoor de emissies nihil zijn en de depositie op de natuur niet verstorend is.

Materialen

Bij onze CO₂-doelen hoort ook een minimaal beslag op grondstoffen. Bijvoorbeeld bij de aanleg van spoor of bouw van stations. Het gaat om slim (her)gebruik van materiaal, stoppen met bepaalde grondstoffen of het gebruik van andere juist stimuleren, en vervanging door duurzamere alternatieven.

Op Prinsjesdag heeft het kabinet financiële middelen beschikbaar gesteld voor de ‘Strategie naar Klimaatneutrale en circulaire Infraprojecten (KCI)’. Het doel is om gezamenlijk (ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, Rijkswaterstaat en ProRail) invulling te geven aan de afspraak uit het Klimaatakkoord door het benutten van de inkoopkracht richting de Grond-, Weg en Waterbouwsector (GWW). Er is voor 2021 7,5 miljoen euro beschikbaar voor het verduurzamen van het spoor. We richten ons op de spoorsystemen met de grootste klimaatimpact. In 2020 heeft ProRail hiervoor een ‘Bestedingsplan 2021’ uitgewerkt met concrete projecten gericht op circulair materiaalgebruik en verlaging van de uitstoot van CO₂.

Enkele voorbeelden van succesvolle toepassingen van duurzame materialen in 2020:

• De circulaire perrontegels in Bunde (bestaan voor 76% uit secundair materiaal, onder meer afkomstig uit oude perrontegels) liggen nu ook in Maarn en Etten-Leur.

• Het project ‘Bovenbouwvernieuwing Zeeland’ is het voorbeeldproject voor maximaal hergebruik. Naast de ambitie om zo veel mogelijk gebruikte spoormaterialen in te zetten, dient het project ook voor het ontwikkelen van nieuwe circulaire standaarden.

• Om hergebruik van spoormaterialen te stimuleren, werkt ProRail aan een ‘marktplaats voor materialen’. In 2020 is een pilot uitgewerkt om te komen tot een ‘datingsite voor materialen’. Ook de rol van ‘materialenmakelaar’ is uitgewerkt. We geven hier in 2021 een vervolg aan door de marktplaats operationeel te maken om de vraag naar en het aanbod van gebruikte spoorstaven, dwarsliggers en spoorwegballast te kunnen matchen.

• ProRail werkt ook aan de verduurzaming van de kantoorinrichting. Het gaat daarbij om alles wat de inrichting raakt, van vloerafwerking tot meubelmanagement, bewegwijzering, verlichting, groen en kunst. Uit de reacties op de aanbesteding is gebleken dat dit als een zeer vernieuwende vraag wordt gezien. De inschrijvingen zijn eind 2020 binnengekomen, de nieuwe samenwerkingspartner wordt in januari 2021 geselecteerd.

• In 2019 zijn nieuwe voorschriften voor signalerende (veiligheids)kleding van kracht geworden. Daardoor konden veel oude (gele) hesjes en jassen niet meer gebruikt worden bij werkzaamheden in de omgeving van het spoor. ProRail heeft de afgedankte kleding ingezameld om er bruikbare producten van te laten maken, zoals lunchwraps en mondkapjes voor alle ProRailers.

Behalve concrete toepassingen van duurzame materialen heeft ProRail zich in 2020 ook gericht op innovatie en onderzoek naar nieuwe mogelijkheden:

• In samenwerking met Saxion Hogeschool hebben we een ontwerp voor een duurzame gevelbekleding voor onze circa 1.300 railgebonden gebouwen ontwikkeld.

• Tussen Zwolle en Heino hebben we een proeftuin ingericht met vier soorten alternatieve dwarsliggers die duurzamer zijn dan de veelgebruikte betonnen ligger. Door de andere materiaalsamenstelling verwachten we een lagere milieubelasting en mogelijk ook minder geluids- en trillingsoverlast. De eerste resultaten zijn wat betreft duurzaamheid en (spoor)technische kwaliteit veelbelovend.

• Bij de ontwikkeling van fietsparkeersystemen is een Levenscyclus Analyse (LCA) opgesteld. Drie partijen hebben in het kader van de aanbesteding een proefplaatsing gedaan.

• Bij Heiloo hebben we in een nieuwe onderdoorgang voor het eerst geopolymeerbeton toegepast. Dat is een belangrijke stap in het toepassen van beton met een lagere CO₂-uitstoot. Iets waar ProRail zich in het betonakkoord mede voor inspant.

De effecten van bovenstaande ontwikkelingen zijn niet eenduidig te vertalen naar vermeden CO₂-emissies. Voor de spoorvernieuwingsprojecten lukt het echter steeds beter omdat we bij de aanbesteding gebruik maken van gunningscriteria om duurzame inschrijvingen te belonen. Op basis van berekeningen van de milieu-impact van de in 2020 afgesloten projecten hebben we bepaald dat de vermeden CO₂-emissie door duurzaam materiaalgebruik ca.18 kiloton bedraagt.

Natuur

De biodiversiteit in Nederland staat onder druk. ProRail heeft met zijn uitgestrekte bermareaal de mogelijkheid om met duurzaam bermbeheer een bijdrage te leveren aan het herstel en de toename van de biodiversiteit.

De afgelopen twee jaar zijn voor twee onderhoudsgebieden (Limburg en Zee-Zevenaar) duurzame bermbeheerspecificaties opgenomen in de contracten om de (her-)ontwikkeling van de biodiversiteit in onze bermen te stimuleren. Dit is een eerste stap naar duurzaam bermbeheer voor alle spoorbermen. In 2020 zijn voorbereidingen getroffen om het bermbeheer in de contracten die komend jaar de markt op gaan verder te verduurzamen. Doel is om het beheer beter af te stemmen op de lokale natuurwaarden en waar mogelijk de biodiversiteit te laten toenemen. In Limburg is gestart met een monitoringprogramma om de ontwikkeling van de natuurwaarden in de spoorberm de komende jaren te volgen. Er zijn locaties geselecteerd die de komende jaren worden gevolgd om te kijken of het aangepaste beheer leidt tot een toename van de biodiversiteit. Op een van de locaties is overigens de Spaanse Vlag gesignaleerd, een op Europees niveau beschermde vlindersoort.

Langs de HSL-Zuid is op vijf kansrijke percelen het bermbeheer aangepast waarbij de berm wordt gemaaid en het maaisel wordt afgevoerd om de biodiversiteit te vergroten. De eerste monitoringresultaten geven een positief beeld op onder meer de vlinderstand en andere insecten.

Op landelijke schaal zijn de afgelopen 5 jaar de natuurwaarden in de spoorbermen geïnventariseerd. In totaal zijn daarbij circa 900 soorten waargenomen, waarvan circa 30 beschermde en ruim 100 bedreigde soorten. Om de gegevens te actualiseren is gestart met de voorbereidingen voor de nieuwe inventarisatieronde voor de periode 2021-2025.

Met behulp van onder meer de webapplicatie ‘Bomen in Beeld’ is voor vier onderhoudscontracten een separaat contract in voorbereiding, waarbij het boomonderhoud zal worden ondergebracht bij specialistische boomverzorgers. Doel is een zorgvuldiger boombeheer waarbij zoveel mogelijk bomen behouden blijven door de conditie van de bomen te monitoren en goed onderhoud te plegen.

ProRail wil het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen terugdringen om in 2025 chemievrije onkruidbeheersing toe te passen. Om te kijken welke alternatieve methoden toepasbaar zijn langs het spoor en welke kosten daarmee gemoeid zijn, is vorig jaar een proeftuin ingericht waarin een aantal methodes wordt getest. De proef loopt twee jaar. Door de uitbraak van het coronavirus zijn de meeste behandelingen dit jaar vertraagd op gang gekomen. De eerste resultaten zijn hoopgevend. Verder hebben we op dit vlak dit jaar de volgende stappen gezet:

• Deelname aan het onderzoek naar de mogelijkheden van biologische bestrijding van de Aziatische Duizendknoop met behulp van de bladvlo en schimmel;

• Meer proeven met het praktische gebruik van antivegetatiematten op emplacementen;

• Deelname aan een internationaal onderzoek naar niet-chemische onkruidbestrijdingsmethoden voor de spooromgeving;

• Aansluiting bij het Kennisnetwerk Invasieve Exoten (o.l.v. Wageningen University & Research), gericht op landelijke kennisuitwisseling en -deling ten aanzien van Invasieve Exoten en mogelijkheden van bestrijding.

In 2020 is het Meerjarenprogramma Ontsnippering (MJPO) succesvol afgerond. Dit programma is 15 jaar geleden gestart om natuurgebieden weer aan elkaar te koppelen die door de aanleg van snel- en spoorwegen van elkaar gescheiden waren geraakt. ProRail heeft onder en over het spoor diverse grote natuurbruggen en een groot aantal kleinere faunapassages aangelegd. Natuurgebieden zijn daardoor groter geworden. Bovendien is het aantal aanrijdingen met dieren afgenomen. De resultaten van het programma zijn verwoord en verbeeld in het eindboek ‘Natuur verbonden’. Samen met de provincie Noord-Holland en terreinbeheerders is een meerjarige monitoring gestart van de natuurbruggen in Zuid-Kennemerland (Duinpoort, Zeepoort en Zandpoort) en van de faunapassages onder het spoor in het Naardermeer. De eerste dieren maken inmiddels gebruik van de passages.

Omgevingswet

We bereiden ons zorgvuldig voor op de Omgevingswet die naar verwachting in 2022 in werking treedt. Deze raakt ProRail op tal van punten, onder meer bij het opstellen van projectbesluiten, meewerken aan omgevingsplannen en bij het verlenen en aanvragen van omgevingsvergunningen.

Een eigen, breed samengesteld programmateam werkt aan een reeks gebundelde acties. Voorbeelden daarvan zijn:

• In beeld krijgen van de nieuwe manier van werken en het maken van voorstellen voor aanpassing.

• Aanpassingen aan de ICT-structuur voor het afhandelen van vergunningaanvragen, inclusief het aanleveren van bronbestanden (over het beperkingengebied spoor) vanwege het Digitale Stelsel Omgevingswet. Hiervoor is een nieuw zaaksysteem aangekocht en ingericht. Dat is een digitaal systeem waarmee onder meer de afhandeling van vergunningaanvragen (‘zaken’) van begin tot eind uitgevoerd en gevolgd kan worden, en zaken ook kunnen worden voorzien van de benodigde documenten/opmerkingen. En er gaat een leertraject van start voor betrokken medewerkers. Tevens wordt gewerkt aan afspraken met (rijks)overheden voor de situaties waar voortaan gezamenlijk vergunning moet worden verleend.

• Voorbereidingen zijn getroffen om de gebieden vanwege Basisnet digitaal aan te leveren aan het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat voor het Register Externe Veiligheid, als onderdeel van het stelsel van de Omgevingswet.

• De opzet van een leertraject voor medewerkers van ProRail, afgestemd op de rol en functie van de medewerkers, dat in 2020 van start is gegaan. Vanwege de coronamaatregelen is dat traject deels omgezet naar een variant waarbij de informatie online wordt overgedragen naar de collega’s, onder meer via een reeks webinars.

Een belangrijk thema is hoe ProRail nu en straks kan omgaan met de diverse omgevingsvisies die vanuit de drie bestuurslagen in Nederland worden opgesteld op basis van de Omgevingswet. ProRail heeft via het programmateam een heldere brochure gepubliceerd die duidelijk maakt welke punten ProRail wil terugzien in die visies. We doen ook een handreiking naar deze partijen op welke punten we graag willen samenwerken. Voorbeelden zijn het verbeteren van de stationsomgeving voor een optimaal OV-systeem en het aanbieden van ruimte op de ProRail-assets voor de opwekking van duurzame energie.

ProRail voert diverse acties uit met andere stakeholders om zich goed voor te bereiden op de komst van de Omgevingswet. Met name met Rijkswaterstaat werken we intensief samen omdat de Omgevingswet tal van vergelijkbare processen en activiteiten van beide organisaties raakt. Het gaat dan bijvoorbeeld over de vraag hoe beide partijen straks het instrument projectbesluit (nu heet dat nog tracébesluit) kunnen toepassen, hoe dit besluit dan verwerkt kan worden in het Digitale Stelsel Omgevingswet (DSO) en hoe beide partijen de vergunningverlening van zogenaamde beperkingengebieden rond spoor en wegen kunnen uitvoeren onder de Omgevingswet. Maar ook hoe RWS en ProRail de opleiding over de Omgevingswet binnen de eigen organisatie vormgeven, en waar mogelijk onderdelen met elkaar uitwisselen. Tevens zijn er diverse overleggen opgezet met onder andere vertegenwoordigers van gemeenten en ingenieursbureaus. Net als eerdere jaren zijn er met deze partijen speciale verdiepingssessies opgezet om in klein gezelschap kennis te delen en aandachtspunten te benoemen, zoals rond het thema ‘Gezondheid’. Binnen de Omgevingswet wordt dit een belangrijker thema, maar er wordt nog op veel verschillende wijzen tegenaan gekeken. Zo kunnen we met elkaar deze wet en zijn uitdagingen beter doorgronden.
ProRail stemt op structurele basis af met de andere Rijkspartijen over alles rond implementatie van de Omgevingswet. Met NS is afstemming geweest met het doel een breder beeld te krijgen van de impact van de Omgevingswet op vervoerders, waarover we met de brede sector nog willen afstemmen.

De relatie wordt gelegd met andere programma’s binnen ProRail als Samenspel voor meer treinen en BONS (Bouwen Op en Naast het Spoor) en het zbo-schap, omdat alle ontwikkelingen rond de Omgevingswet – waarmee ook de inrichting van de fysieke leefomgeving wordt vormgegeven – en de noodzakelijke aanpassingen van de manier van werken hier direct mee te maken hebben.

Stikstofproblematiek

De stikstofproblematiek heeft in het afgelopen jaar een beperkte impact gehad op de voortgang van spoorprojecten. De meeste treinen rijden elektrisch en stoten geen stikstof uit. De spoorprojecten konden grotendeels volgens planning worden uitgevoerd, omdat er vaak sprake is van een zeer geringe en slechts tijdelijke stikstofuitstoot in de aanlegfase. In samenwerking met het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat onderzoekt ProRail hoe de stikstofdepositie bij de inzet van mobiele werktuigen verder kan worden verminderd.

Campagnes

Onze Pro/Anti-campagnes laten zien wat ProRail doet en hoe ver onze maatschappelijke betrokkenheid en verantwoordelijkheid gaat als werkgever, als verbinder van mensen, steden en bedrijven om duurzame mobiliteit mogelijk te maken. Met innovatieve oplossingen en aandacht voor natuur en omgeving.